MATERI KELAS VII SEMESTER GASAL Teks Piwulang Serat Wulangreh Pupuh Pangkur
A.
Tembang Macapat.
Tembang macapat iku cacahe ana 11, yaiku : Maskumambang,
Mijil, Sinom, Dhandhanggula, Asmaradana, Kinanthi, Gambuh, Durma, Pangkur,
Megatruh lan Pocung.
Tembang macapat iku beda karo tembang-tembang liyane amarga
tembang macapat duwe paugeran (aturan/ pathokan).
Pathokan(aturan/paugerane) tembang macapat yaiku :
1.
Guru
lagu, yaiku tibaning swara ing pungkasan gatra.
2.
Guru
wilangan yaiku cacahing wanda saben sagatra
3.
Guru
gatra, yaiku cacahing larik saben sapada/bait.
B.
Tembang Pangkur
1. Pangertene Pangkur
Pangkur iku,
asale saka tembung mungkur. Lan uga diarani buntut.
2. Pathokan tembang Pangkur
a. Guru gatra ana :
7 gatra/larik.
b. Guru wilangan :
8, 11, 8, 7, 12, 8, 8.
c.
Guru lagu : a, i, u, a, u, a, i.
3. Watak tembang Pangkur
Watake tembang Pangkur iku madhep, manteb, banter lan nesu.
4. Makna tembang Pangkur
Miturut maknane, tembang Pangkur iku nggambarake mangsa nalika manungsa wis
kliwat umur kang gungkurake kadonyan bisa ngendhaleni tumindak lan nepsu-nepsu
kang ala.
C.
Serat Wulangreh
Serat
Wulangreh iku anggitane Paku Buwana IV saka Kraton Surakarta Hadiningrat.
Panjenengane nganggit serat piwulang Wulangreh ing taun 1741, kanthi
ancas/tujuan paring piwulang marang manungsa, embuh enom, embuh tuwa. Anggone
paring piwulang marang manungsa kaandharake lumantar serat piwulang kang
diarani serat Wulangreh. Serat Wulangreh kang kaanggit, diwujudake ing tembang
Jawa yaiku pupuh Dhandhanggula, Kinanthi, Gambuh, Pangkur, Maskumambang,
Dhudhuk Wuluh/Megatruh, Durma, Wirangrong, Pocung, Mijil, Asmaradana, Sinom,
lan Girisa.
D.
Serat Wulangreh Pupuh Pangkur
Serat
Wulangreh pupuh Pangkur iki ana 17
pada (bait) tembang, yaiku :
Pada (bait) 1
Sekar pangkur kang winarna
Lelabuhan kang kanggo wong
ngaurip
Ala lan becik puniku
Prayoga kawruhana
Adat waton puniku
dipunkadulu
Miwah ingkang tata krama
Den kaesthi siyang ratri.
Pada (bait) 2
Deduga lawan prayoga
Myang watara reringa aywa
lali
Iku parabot satuhu
Tan kena tininggala
Tangi lungguh angadeg tuwin
lumaku
Angucap meneng anendra
Duga-duga nora kari.
Pada (bait) 3
Miwah ta sabarang karya
Ing prakara kang gedhe lan
kang cilik
Papat iku aja kantun
Kanggo sadina-dina
Rina wengi nagara miwah ing
dhusun
Kabeh kang padha ambegan
Papat iku aja lali.
Pada (bait) 4
Kalamun ana manusa
Anyinggahi dugi lawan
prayogi
Iku watake tan patut
Awor lawan wong kathah
Wong degsura ndaludur tan
wruh ing edur
Aja sira pedhak-pedhak
Nora wurung neniwasi.
Pada (bait) 5
Mapan watake manusa
Pan ketemu ing laku lawan
linggih
Solah muna-muninipun
Pan dadi panengeran ingkang
Kang apinter kang bodho
miwah kang luhur
Kang sugih lan kang melarat
Tanapi manusa singgih.
Ulama miwah maksiyat
Wong kang kendel tanapi wong
kang jirih
Durjana bebotoh kaum
Lanang wadon pan padha
Panitike manusa wateke
wewatekipun
Apa dene wong kang nyata
Ing pangawruh kang wus
pasthi.
Tinitik ing solah muna
Lawan muni ing laku lawan
linggih
Iku panengeran agung
Winawas ginrahita
Pramilane ing wong kuna-kuna
iku
Yen amawas ing sujanma
Datan kongsi mindho gaweni.
Pada (bait) 8
Ginulang sadina-dina
Wewekane mindeng basa basuki
Ujubriya punkibiri
Sumungah tan kanggonan
Mung sumendhe ing ngarsanira
HyangAgung
Ujar sirik kang rineksa
Kautaman ulah wadi.
Pada (bait) 9
Masa mengko mapan arang
Kang katemu ing basa kang
basuki
Ingkang lumrah wong puniku
Dhengki srei lan dora
Iren meren dahwen pinasten
kumingsun
Opene nora prasaja
Jail mutakil bakiwit.
Pada (bait) 10
Alaning liyan den andhar
Ing becike liyan
dipunsimpeni
Becike dhewe ginunggung
Kinarya pasamuan
Nora ngrasa alane dhewe
ngendhukur
Wong mangkono wateknya
Nora kena denpedhaki.
Pada (bait) 11
Iku wong durjana murka
Nora nana mareme jroning ati
Sabarang karepanipun
Nadyan wusa katekan
Karepane nora mari saya
banjur
Luwamah lawan amarah
Iku kang den tut wuri.
Pada (bait) 12
Ing sabarang tingkah polah
Ing pangucap tanapi lamun
linggih
Sungkan asor ambekipun
Pan lumuh kaungkulan
Ing sujanma pangrasane
dhewekipun
Nora nana kang memadha
Angrasa luhur pribadi.
Pada (bait) 13
Aja nedya katempelan
Ing wewatek kang tan panates
ing budhi
Watek rusuh nora urus
Tunggal lawan manusa
Dipun sami karya labuhan
kang patut
Darapon dadi tuladha
Tinuta ing wuri.
Pada (bait) 14
Aja lunyu lemer genjah
Angrong pasanakan nyumur
gumuling
Ambubut arit puniku
Watek datan raharja
Pan wong lunyu nora pantes
dipunenut
Monyar-manyir tan anteban
Dela lemeran puniki.
Pada (bait) 15
Para penginan tegesnya
Genjah iku cak-cekan barang
kardi
Angrong pasanak liripun
Remen ulah miruda
Mring rabine sadulur miwah
ing batur
Mring sanak myang prasanakan
Sok senenga den ramuhi.
Pada (bait) 16
Nyumur guling linira
Ambeladhah nora duwe wewadi
Nora kene rubung-rubung
Wewadine den umbar
Mbuntut arit punika
pracekanipun
Ambener ing pangarepan
Nanging nggarethel ing wuri.
Pada (bait) 17
Sabarang kang dipun ucap
Nora wurung amrih oleh
pribadi
Iku labuhan patut
Aja na nedya nulad
Ing wateking nenem prakara
punika
Sayogyane ngupayaa
Lir mas tumimbul ing warih.
Supaya bisa mangerteni isine
tembang, kudu bisa mangerteni tegese tembung-tembung kang dianggo ing tembang
kasebut, tuladhane :
Pada 1
Sekar pangkur kang winarna
Lelabuhan kang kanggo wong
ngaurip
Ala lan becik puniku
Prayoga kawruhana
Adat waton puniku
dipunkadulu
Miwah ingkang tata krama
Den kaesthi siyang ratri.
Kata-kata yang dianggap sulit:
winarna = wujude
lelabuhan = pangorbanan
prayoga = becike
kawruhana = ngertenana
adat waton = adat, kabiasan
dipunkadulu = dingerteni, digatekakae
miwah = karo, lan
den kaesthi = dieling-eling
siyang = awan
ratri = bengi
Pada 2
Deduga lawan prayoga
Myang watara reringa aywa
lali
Iku parabot satuhu
Tan kena tininggala
Tangi lungguh angadeg tuwin
lumaku
Angucap meneng anendra
Duga-duga nora kari.
Kata-kata yang dianggap sulit:
deduga =
panyangka
myang = marang
reringa = kira-kira
aywa = aja
parabot = piranti, cara
tan =
aja
nendra = turu
aja kari = aja ditinggal
Pada 3
Miwah ta sabarang karya,
ing prakara gedhe kalawan cilik,
papat iku datan kentun,
kanggo sadina-dina,
rina wengi neng praja miwah ing
dhusun,
kabeh kang padha ambekan,
papat iku aja lali.
b. Kata-kata yang dianggap sulit:
miwah = karo/kanggo
sabarang = sakabehe
karya = perkara
prakara = perkara
datan kentun = aja kolalekake
praja = kutha
F. Isine Serat Wulangreh Pupuh Pangkur
Isine yaiku:
1. Bab tatakrama
2. Bab piwulang kanggo mbedakake ala lan becik.
3. Bab piwulang cara ndeleng watake manungsa kang mapan ing alam donya iki.
G. Isine Tembang ing Serat Wulangreh Pupuh Pangkur pada (bait) 1, 2 lan 3
1. Pada (bait) 1
Sekar pangkur kang winarna
Lelabuhan kang kanggo wong ngaurip
Ala lan becik puniku
Prayoga kawruhana
Adat waton puniku dipunkadulu
Miwah ingkang tata krama
Den kaesthi siyang ratri.
Isine:
Wewarah iki kaemot (dimuat) anan ing tembang Pangkur, becike kok mangerteni, bab pengabdian marang panguripan, bab apik lan ala kudu dimangerteni uga, perlu uga dimangerteni adat lan aturan, saben dinane awan lan bengi aja nglalekake tatakrama.
2. Pada (bait) 2
Deduga lawan prayoga
Myang watara reringa aywa lali
Iku parabot satuhu
Tan kena tininggala
Tangi lungguh angadeg tuwin lumaku
Angucap meneng anendra
Duga-duga nora kari.
Isine:
Panyangka kang becik, akeh sithik pada cubriya (curiga) ora kena dilalekake, embuh iku nalika isih melek, lungguhan, tangi turu, mlaku, meneng, ngomong lan nalika turu, kabeh iku aja nganti nglalekake akal lan pikiran.
3. Pada (bait) 3
Miwah ta sabarang karya,
ing prakara gedhe kalawan cilik,
papat iku datan kentun,
kanggo sadina-dina,
rina wengi neng praja miwah ing dhusun,
kabeh kang padha ambekan,
papat iku aja lali.
Isine:
Kanggo semubarang tindak tanduk, ing perkara kang gedhe lan cilik, papat iku aja keri, kanggo saben dinane, awan bengi ana ing kutha lan ing desa, kabeh kanggo kang isih ambegan/urip (bernafas), papat kuwi aja lali.
Komentar
Posting Komentar