MATERI KELAS IX SEMESTER GASAL TEKS PIWULANG SERAT WULANGREH PUPUH DHANDHANGGULA

 

A.     Serat Wulangreh

Tembung wulangreh asale saka tembung wulang lan reh. Tembung wulang tegese ajar, pitutur. Dene tembung reh tegese tingkah laku utawa pratingkah. Dadi tembung wulangreh bisa ditegesi pangajaran utawa pitutur babagan pratingkah/tingkahlaku.

Serat Wulangreh iku anggitane Sri Susuhunan Pakubuwana IV saka Kraton Surakarta Hadiningrat. Panjenengane nganggit serat piwulang Wulangreh ing taun 1741 Masehi, Serat Wulangreh kang kaanggit, diwujudake ing tembang Jawa yaiku ana 13 pupuh. (Dhandhanggula, Kinanthi, Gambuh, Pangkur, Maskumambang, Dhudhuk Wuluh/Megatruh, Durma, Wirangrong, Pocung, Mijil, Asmaradana, Sinom, lan Girisa).

 

B.     Serat Wulangreh Pupuh Dhandhanggula

Serat Wulangreh Pupuh Dhandhanggula iki minangka pupuh kang angka 1 (pertama) saka kabehe 13 pupuh kang ana ing serat Wulangreh.

Serat Wulangreh pupuh Dhandhanggula iki ana 8 pada (bait) tembang, yaiku :

 

Pada (bait) 1

Pamedare wasitaning ati

Cumanthaka aniru Pujangga

Dhahat mudha ing batine

Nanging kedah ginunggung

Datan wruh yen keh ngesemi

Ameksa angrumpaka

Basa kang kalantur

Tutur kang katula-tula

Tinalaten rinuruh kalawan ririh

Mrih padhanging sasmita.

 

Pada (bait) 2

Sasmitaning ngaurip puniki

Apan ewuh yen nora weruha

Tan jumeneng ing uripe

Akeh kang ngaku-aku

Pangrasane sampun udani

Tur durung wruh ing rasa

Rasa kang satuhu

Rasaning rasa punika

Upayanen darapon sampurna ugi

Ing kauripanira.

 

Pada (bait) 3

Jroning Kur’an nggonira sayekti

Nanging ta pilih ingkang uninga

Kajaba lawan tuduhe

Nora kena den awur

Ing satemah nora pinanggih

Mundhak katalanjukan

Temah sasar-susur

Yen sira ayun waskita

Sampurnane ing badanira

Punika sira anggegurua.

 

Pada (bait) 4

Nanging yen sira ngguguru kaki

Amiliha manungsa kang nyata

Ingkang becik martabate

Sarta kang wruh ing kukum

Kang ngibadah lan kang ngirangi

Sokur oleh wong tapa

Ingkang wus amungkul

Tan mikir pawewehing liyan

Iku pantes sira guronana kaki

Sartane kawruhana.

 

Pada (bait) 5

Lamun ana wong micareng ngelmi

Tan mupakat ing patang prakara

Aja sira age-age

Anganggep nyatanipun

Saringana dipun baresih

Limbangen lan kang patang

Prakara rumuhun

Dalil qadis lan ijemak

Myang kiyase papat iku salah siji

Anaa kang mupakat.

 

Pada (bait) 6

Nora kena lamun den antepi

Yen ucula sing patang prakara

Nora enak legetane

Tan wurung ningal wektu

Panganggepe wus angengkoki

Nora kudu sembahyang

Wus salat katengsun

Banjure mbuwang sarengat

Batal karam nora nganggo den singgahi

Bubrah sakehing tata.

 

Pada (bait) 7

Angel temen ing jaman mangkin

Ingkang pantes kena ginuronan

Akeh wong njaja ngelmune

Lan arang ingkang manut

Yen wong ngelmu ingkang netepi

Ing panggawene sarak

Den arani luput

Nanging iya sasenengan

Nora kena den uwor kareping janmi

Papancene priyangga.

 

Pada (bait) 8

Ingkang lumrah ing mangsa puniki

Apan guru ingkang golek sabat

Tuhu kuwalik tingale

Kang wus lumrah karuhun

Jaman kuna mapan si murid

Ingkang padha ngupaya

Kudu anggeguru

Samengko iki tan nora

Kyai Guru naruthuk ngupaya murid

Dadiya kanthinira.

 

C.     Negesi Tembung ing Tembang

Supaya bisa mangerteni isine tembang, kudu bisa mangerteni tegese tembung-tembung kang dianggo ing tembang kasebut. Apamaneh tembang ing Serat Wulangreh akeh migunakake tembung Jawa kuna utawa tembung Jawa kraton kang kadhangkala angel dimangerteni tegese.

 

Serat Wulangreh Pupuh Dhandhanggula pada (bait) 1

Pamedare wasitaning ati,

Cumanthaka aniru Pujangga,

Dhahat mudha ing batine,

Nanging kedah ginunggung,

Datan wruh yen keh ngesemi,

Ameksa angrumpaka,

Basa kang kalantur,

Tutur kang katula-tula,

Tinalaten rinuruh kalawan ririh,

Mrih padhanging sasmita.

 

Tegese tembung;

Wasita                   = pitutur, wewarah

Cumanthaka         = lancang

Dahat                    = banget

Ginunggung          = digunggung, dijumlah

Datan                    = ora

Angrumpaka         = ngracik, gawe

Kalantur                = nggladrah, kliwat wates

Katula-tula                        = kalelimbang

Rinuruh                = diruruh = dialus

Kalawan               = karo

Ririh                     = lirih, sareh, sabar

Sasmita                 = polataneng rai (raut muka)

 

Serat Wulangreh Pupuh Dhandhanggula pada (bait) 2

(Silahkan lihat dan pelajari buku paket Padha Bisa Basa Jawa 3 halaman 21.

 

D.     Piwulang Luhur

Piwulang luhur utawa amanat (nasehat) saka tembang bisa disimpulke sakwise bisa mangerteni isine tembang mau kang uwis ditegesi tembung-tembunge kang angel.

Tuladhane :

Tegese nganggo basa jawa ngoko Serat Wulangreh Pupuh Dhandhanggula pada (bait) 1, yaiku :

Kudu bisa nata ati, niru pujangga kalebu lancang/kliwat yen ngelmune isih cethek/rendah, kurang bejane akeh uwong kang padha ngenjepi (tersenyum sinis) yen kapeksane gawe racikane tembung kudu dilelimbangi (diimbangi), ditlateni, dipilih sing alus supaya ora natoni/nglarani wong liya.

 

Piwulang luhur saka Serat Wulangreh Pupuh Dhandhanggula pada (bait) 1, yaiku :

Manungsa iku kudu bisa nata ati ora aja lancang waton melu-melu kudu bisa njaga omongane supaya ora nggawe lara atine/serik wong liya.

E.        Tembang Macapat.   

Tembang macapat iku cacahe ana 11, yaiku : Maskumambang, Mijil, Sinom, Dhandhanggula, Asmaradana, Kinanthi, Gambuh, Durma, Pangkur, Megatruh lan Pocung.

Tembang macapat iku beda karo tembang-tembang liyane amarga tembang macapat duwe paugeran (aturan/ pathokan).

Pathokan/aturan/paugerane tembang macapat yaiku :

 1.            Guru lagu, yaiku tibaning swara(vocal) ing pungkasan gatra.

 2.            Guru wilangan, yaiku cacahing wanda(suku kata) saben sagatra

 3.            Guru gatra, yaiku cacahing gatra/ larik saben sapada/bait.

 

F.        Tembang Dhandhanggula

1.       Pangertene Dhandhanggula

Dhandhanggula iku, asale saka tembung dhandhang lan gula. Tembung dhandhang sayektine jinise kewan manuk kang saben menclok  nyuwara ngao-gaok, umume diarani manuk gagak. Saka tembung kuwi ndhangndhang ditegesi cewer utawa seneng ngomong ing ngendi papan. Dene tembung gula tegese samubarang (segala) kang legi. Dadi miturut saka tembung asale mau Dhandhanggula tegese omongan kang legi/manis.

Adhedhasar saka pangerten kasebut Dhandhanggula ngemu surasa pitutur kang becik.

2.       Pangertene/pathokan (aturan)  tembang Dhandhanggula

a.       Guru gatra ana     : 10 larik/gatra.

b.       Guru wilangan      : 10, 10, 8, 7, 9, 7, 6, 8, 12, 7.

c.        Guru lagu               : i, a, e, u, i, a, u, a, i, a.

3.       Watak tembang Dhandhanggula

Watake tembang Dhandhanggula iku luwes, seneng, lan gumbira.

G.        Nulis/ Gawe Tembang Dhandhanggula

Nalika arep nggawe tembang kudu migatekake babagan :

a.     Nemtokna temane

Tema minangka punjeraning rembug, tuladhane kang dadi tema yaiku agama, karesikan, ekonomi, budi pakarti lsp

b.     Kudu nnggatekake Pathokan/paugerane tembang macapat (guru gatra, guru wilangan, lan guru lagune)

c.     Pilihane tembung (diksi) milih tembung kang endah lan mentes