Teks Serat Wulangreh Pupuh Durma
Teks Serat Wulangreh Pupuh Durma
A.
Tembang Macapat.
Tembang macapat iku cacahe ana 11, yaiku : Maskumambang,
Mijil, Sinom, Dhandhanggula, Asmaradana, Kinanthi, Gambuh, Durma, Pangkur,
Megatruh lan Pocung.
Tembang
macapat iku beda karo tembang-tembang liyane amarga tembang macapat duwe
paugeran (aturan/ pathokan).
Pathokan/aturan/paugerane
tembang macapat yaiku :
1.
Guru lagu, yaiku tibaning swara(vocal) ing pungkasan gatra.
2.
Guru wilangan yaiku cacahing wanda(suku kata) saben sagatra
3.
Guru gatra, yaiku cacahing larik saben sapada/bait.
B.
Tembang
Durma
1.
Pangertene
Durma
a.
Durma
iku saka tembung (kata) Dur kang tegese mundur
lan Ma kang tegese malima (madat main minum madon lan maling). Dadi tembung Durma
artine/tegese mundur/nyingkiri saka laku malima (madat main minum madon lan
maling).
b.
Nanging
ana uga sing negesi menawa tembung Durma iku asale saka tembung Dur kang tegese
mundur lan ma kang tegese maju. Dadi durma iku tegese maju-mundur utawa
gojag-gajeg, was-was (ragu-ragu) utawa tidha-tidha nglakoni urip.
c.
Pangertene
liyane ana sing ngarteke yen durma iku tegese derma (darma) utawa paweweh (sedekah).
2.
Aturan/pathokan/paugeran
tembang Durma
a. Guru gatra : 7 gatra
b. Guru wilangan : 12, 7, 6, 7, 8, 5, 7.
c.
Guru lagu : a,
i, a, a, i, a, a.
(Utawa
bisa katulis :12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7a.)
3.
Watak
tembang Durma
Watake
yaiku galak lan wani.
4.
Makna
tembang Durma
Miturut
maknane, tembang Durma iku nggambarake manungsa yen
wis kecukupan uripe banjur tuwuh rasa welas asih marang liyane kang nandang
susah banjur kepingin weweh/derma marang sapadha-padha.
C.
Serat Wulangreh
Serat
Wulangreh iku anggitane Paku Buwana IV saka Kraton Surakarta Hadiningrat.
Panjenengane nganggit serat piwulang Wulangreh iki kanthi ancas/tujuan paring
piwulang marang manungsa, embuh enom, embuh tuwa. Anggone paring piwulang
marang manungsa kaandharake lumantar serat piwulang kang diarani serat
Wulangreh. Serat Wulangreh kang kaanggit, diwujudake ing 13 pupuh tembang Jawa
yaiku: 1. Dhandhanggula (8 pada/bait). 2. Kinanthi (16 pada/bait). 3.Gambuh (17
pada/bait). 4. Pangkur (17 pada/bait). 5. Maskumambang (34 pada/bait). 6.
Megatruh (17 pada/bait). 7. Durma (12 pada/bait). 8. Wirangrong (27 pada/bait).
9. Pocung (23 pada/bait). 10. Mijil (26 pada/bait). 11. Asmaradana(28 pada/bait)
12. Sinom (33 pada/bait). Girisa (25
pada/bait).
D.
Teks Serat Wulangreh Pupuh Durma
lan terjemahan ing Bahasa Indonesia.
Pada 1
Dipunsami ambanting
ing badanira,
Nyudha dhahar lan
guling,
Darapon sudaa,
Nepsu kang
ngambra-ambra,
Rerema ing
tyasireki,
Dadya sabarang,
Karyanira lestari.
Terjemahan bebas
mawa basa Indonesia :
Biasakanlah melatih
dirimu untuk prihatin dengan mengurangi makan dan tidur agar berkurang nafsu
yang mengelora, heningkan hatimu hingga tercapai yang kau inginkan.
Pada 2
Ing pangrawuh lair
batin aja mamang,
Yen sira wus udani,
Mring sariranira,
Lamun ana kang
murba,
Masesa ing alam
kabil
Dadi sabarang,
Pakaryanira ugi.
Terjemahan bebas
mawa basa Indonesia :
Janganlah ragu
terhadap pengetahuan lahir batin. Jika kau memahami bahwa dalam kehidupan ini
ada yang berkuasa, mudah-mudahan keinginan terkabul.
Pada 3
Bener luput ala
becik lawan beja,
Cilaka mapan
saking,
Ing badan
priyangga,
Dudu saking wong
liya,
Mulane den
ngati-ngati,
Sakeh durgama,
Singgahana den
eling.
Terjemahan bebas
mawa basa Indonesia :
Benar salah, baik
buruk, serta untung rugi, bukanlah berasal dari dirimu sendiri , bukan dari
orang lain. Oleh karena itu, hati-hatilah terhadap segala ancaman, hindari dan
ingat.
Pada 4
Apan ana sesiku
telung prakara,
Nanging gedhe
pribadi, Puniki lilira,
Yoking telung
prakara,
Poma ywa nggunggung
sireki,
Sarta lan aja,
Nacad kepati pati.
Terjemahan bebas
mawa basa Indonesia :
Bukankah ada tiga
perkara utana yang akan membesarkanmu, ketiga perkara tersebut adalah jangan
menyombongkan diri, jangan mengejek, dan jangan mencela.
Pada 5
Lawan aja maoni
sabarabg karya,
Sethithik memaoni,
Samubarang polah,
Tan kena wong
kumlebat,
Ing mangsa mengko
puniki,
Apan wus lumrah,
Uga padha maoni.
Terjemahan bebas
mawa basa Indonesia :
Jangan mengkritik
hasil orang lain, sedikit-sedikit mengkritik, segala tingkah orang lain
dikritik. Memang jaman sekarang sudah lumrah orang mengkritik.
Pada 6
Mung tindake dhewe
datan winaonan,
Ngrasa bener
pribadi,
Sanadyan benera,
Yen tindake wong
liya,
Pasti den arani
sisip,
Iku wong ala,
Ngganggo bener
pribadi.
Terjemahan bebas
mawa basa Indonesia :
Hanya hasil karya
sendiri yang tidak dikritik karena merasa paling benar. Meskipun benar,
perbuatan orang lain pasti dikatakan salah. Hal itu salah karena kebenaran
menggunakan (ukuran) diri sendiri.
Pada 7
Nora nana panggawe
kang luwih gampang,
Kaya wong memaoni,
Eling-eling sira,
Aja sugih waonan,
Den sami salajening
budi,
Ingkang prayoga,
Sapa-sapa kang
lali.
Terjemahan bebas
mawa basa Indonesia :
Tidak ada perbuatan
yang lebih mudah daripada mengkritik. Kau ingatlah, jangan terlalu sering
mengkritik, selalulah berpikir baik.
Pada 8
Ingkang eling iku
padha angilangna,
marang sanak kanca
kang lali,
den nedya raharja,
mangkono tindakira,
yen tan nggugu liya
uwis,
teka menenga,
mung aja sok
ngrasani.
Terjemahan bebas
mawa basa Indonesia :
Dari yang ingat,
maka ingatkan. Kepada sanak dan kerabat semoga bahagia. Begitu seharusnya
tindakanmu, namun jika tidak diturut, maka diamlah, namun jangan membicaraka.
Pada 9
Nemu dosa gawanen
sakpadha-padha,
dene wong ngalem
ugi,
yen durung pratela,
ing temen becikira,
aja age nggunggung
kaki,
meneh tan nyata,
dadi cirinireki.
Terjemahan bebas
mawa basa Indonesia :
Kau akan berdosa
pada sesama. Begitupun jika kau memuji yang belum kaubuktikan kebenarannya,
jangan terburu-buru memuji, Anakku. Karena
jika tidak terbukti malah akan menjadi celaan.
Pada 10
Dene kang wus
kaprah ing masa samangkya,
yen ana den
senengi,
ing pangalemira,
pan kongsi
pandirangan,
matane kongsi malirik,
nadyan alaa,
ginunggung becik
ugi.
Terjemahan bebas
mawa basa Indonesia :
Adapun yang sering
terjadi pada zaman sekarang adalah jika ada orang yang disenanginya maka dipuji
setinggi langit sampai matanya melotot, meskipun jelek tetapi tetap dikatakan
baik.
Pada 11
Aja ngalem aja mada
lamun bisa,
yen uga masa
mangkin
iya ing sabarang,
yen nora
sinenengan,
den poyok kapati
pati,
nora prasaja,
sabarang kang den
pikir.
Terjemahan bebas
mawa basa Indonesia :
Kalau bisa, jangan
memuji atau mencela. Namun kini, jika tidak disenangi maka akan dicela
habis-habisan, yang dipikirkan pun bermacam-macam
Pada 12
Ngandhut rukun
becike ngarep kewala,
Ing wuri angarsani,
Ingkang ora-ora,
kabeh kang
rinasanan,
Ala becik den
rasani,
tan parah-parah,
wirangronge
gumanti.
Terjemahan bebas
mawa basa Indonesia :
Pada awalnya,
berpura-pura baik, tetapi dibelakang dibicarakan yang bukan-bukan,
pembicaraanpun berganti (wirangrong merupakan isyarat pergantian pola tembang
berikutnya, yaitu wirangrong)
E.
Ngancarake
Tembang Serat Wulangreh pupuh Durma pada/bait 1, 2 lan 3.
Gancaran
kuwi ing basa Indonesia diarani prosa. Nggancarake ateges ngowahi tembang dadi
gancaran (prosa). Dadi nggancarake padha karo "memprosakan" utawa
tembunge liya "memparafrase". Sadurunge gawe gancaran kudu mangerteni
cara-carane ngancarake.
Carane
ngagancarake mangkene:
1.
Ukara-ukarane
tembang kang mawa tembung baliswara kudu diudhari, dhapukane ukara
kawolak-walik.
2.
Menawa
ana tembung kawi (tembung Jawa kuna) kudu diowahi dadi tembung Jawa anyar kang lumrah dianggo utawa
dirungokake sabendinane.
3.
Menawa
ana tembung garba (tembung sandi) kudu diudhari.
4.
Kanggo
nglarasake ukara supaya ora kaku bisa mbuwang utawa ngilangi tembung sawetara.
Mangkana uga tumrap ater-ater lan panambang.
5.
Pada/bait
kang sakawit wujud bait-bait, kaewahana dadi paragraf kanthi ejaan kang bener.
Nggatekake titik, koma, tandha pitakon, tandha prentah, lan sapanunggalane.
Gancarane
Serat Wulangreh pupuh Durma pada/bait 1, 2 lan 3.
Pada
1:
Kulinake
awakmu urip lan laku prihatin kanthi cara ngurangi mangan lan turu. Kabeh iku
minangka srana kanggo ngurangi hawa nepsumu, yen prelu karo tafakur lan
ngeningke cipta nyedhak marang sing gawe urip. Kabeh iku bisa ndadekake kabul/kaleksanan
panjangkamu/cita-citamu.
Pada
2:
Aja
ragu utawa rangu-rangu marang pengetahuan lair lan batin amarga yen sliramu
bisa mangerteni, kabeh bisa kasil. Percaya yen ing donya iki ana kang kuwasa
lan nitahake urip yaiku kang Murbeng Dumadi/Gusti.
Pada
3:
Ala,
becik, bener, luput iku saka awakmu dhewe, dudu saka wong liya, mulane urip iki
kudu ngati-ngati saka sakabehing pitnah, godha marang sliramu. Kabeh kudu
kosingkiri kanthi eling lan waspada.
F.
Isi/Amanat
(Pesan Moral) Tembang
Serat Wulangreh pupuh Durma pada/bait 1, 2 lan 3.
Isine
pupuh Durma yaiku carane ngendhaleni hawa nepsu, yaiku dadi wong aja
gumedhe/angkuh, aja seneng nyacad utawa maido, lan nyalah-nyalahke/ngritik
marang wong liya. Isine tembang iki arupa piwulang kan jumbuh karo nilai-nilai
karakter bangsa. Saben pada tembang, isi piwulang luhur kang migunani kanggo
manungsa nglakoni urip iki.
Pada 1 isine: yen
pingin kaleksanan panjangkane manungsa iku kudu kulina laku prihatin nyedhak
marang Gusti Allah.
Pada 2 isine: manungsa
iku kudu percaya yen kabeh ing donya iki ana ing kuwasane Gusti Allah.
Pada 3 isine: urip iku kudu
tansah eling lan waspada sarta ngati-ati amarga la, becik, bener, luput iku
saka awake dhewe.
Komentar
Posting Komentar